Αφίσσα του Γιώργου Βακιρτζή για την ταινία “Στέλλα”
Calligraphy à la greka
Το Στέλλα πρότζεκτ είναι η προσπάθειά καταγραφής της ελληνικής καλλιγραφίας, όπως διαμορφώνεται τις δεκαετίες 1950 έως 1970, οπότε και εφαρμόζεται κατά κόρον. Η διαφήμιση βασίζεται στη χρήση της καλλιγραφίας. Oι προσόψεις των αιθουσών γέμιζουν κάθε εβδομάδα με πληθώρα αφισών, ζωγραφισμένων από χέρια σπουδαίων καλλιτεχνών. Aυτοδίδακτοι μάστορες διατηρούν και εξελίσουν την τέχνη της λαϊκής επιγραφής σε όλη την Ελλάδα. Οι καλλιτέχνες αυτής της περιόδου, αναπτύσουν ιδιαίτερες δεξιότητες σχεδιασμού γραμμάτων για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες τους. Μέσα από την παρακολούθηση της δουλειάς τους, καταγράφουμε κάποια πολύ ενδιαφέροντα καλλιγραφικά στυλ, τα οποία έχουν την καταπληκτική ιδιότητα να προσδίδουν στην εικόνα της εποχής ένα αυθεντικό ελληνικό ύφος.
Το Στέλλα πρότζεκτ είναι ένας φόρος τιμής στο λαϊκό σχέδιο – το οποίο τείνει να σβηστεί από τη συλλογική μνήμη. Τη δεκαετία του ’50, η Ελλάδα μόλις έχει βγει από τον εμφύλιο και μαζί με την κοινωνικοπολιτική ανάπτυξη και τον καινούργιο προσανατολισμό που παίρνει η χώρα, αναπτύσονται πολλές νέες δραστηριότητες και ευκαιρίες εκσυγχρονισμού. Την περίοδο εκείνη η Ελλάδα αλλάζει, αναπτύσσεται σε πολλά επίπεδα, παρ’ όλες τις έντονες ακόμα μετεμφυλιακές αντιθέσεις. Ο κόσμος μπορεί για λίγο να χαρεί, να καταναλώσει, να δει ένα θέαμα, τους πρώτους σταρ, να φτιάξει νέα είδωλα. Έτσι, μοιραία δημιουργείται και η ανάγκη εικονοποίησης, οπτικής επικοινωνίας. Πέρα από τα εμβληματικά πρόσωπα-σύμβολα όπως η Στέλλα, υπάρχει μια τεράστια δημιουργία σε όλα τους τομείς: ζωγραφική, μουσική, αρχιτεκτονική, διαφήμιση. Όλα αυτά μέχρι τις αρχές του ’70, οπότε η κουλτούρα του δυτικού τρόπου ζωής πλέον επικρατεί και αρχίζει να χάνεται το έντονα λαϊκό στοιχείο.
Οι πηγές
Όλες οι εφαρμογές διαφήμισης της εποχής στηρίζονται στη χρήση της καλλιγραφίας και του lettering. Οι σημαντικότερες κατηγορίες εφαρμογής είναι η αφίσα κινηματογράφου, οι επιγραφές, οι τυπωμένες ρεκλάμες, τα εξώφυλλα βιβλίων, τα περιοδικά και άλλα εφήμερα, καθώς και οι συσκευασίες προϊόντων.
Επιγραφές
Η καταγραφή ξεκινάει φωτογραφίζοντας τις επιγραφές των καταστημάτων της πόλης. Πολλές διασώζονται ακόμη, άλλες παραμένουν, φαντάσματα μιας άλλης εποχής πάνω από άδειες εγκαταλελειμμένες προσόψεις. Πολυάριθμα ιδιαίτερα χειρόγραφα στυλ καταγράφονται. Παρατηρούμε εκτενή χρήση έντονων και εκφραστικών κεφαλαίων στοιχείων σε συνδυασμό με καλλιγραφικά πεζά. O φωτισμός νέον επίσης χρησιμοποιείται πολύ συχνά στα λογότυπα των εμπορικών καταστημάτων. Τα γράμματα είναι ζωγραφισμένα στο χέρι, δουλεμένα με χοντρές βούρτσες και πινέλα. Ενώ η φόρμα τους πατάει στην κλασσική καλλιγραφία –διακρίνονται μέχρι και βυζαντινά στοιχεία–, ο καλλιτέχνης εφευρίσκει πάντα ευφάνταστους τρόπους για να παρεκλίνει από το σχέδιο και να προσθέτει την προσωπική του πινελιά.
Διαφημίσεις
«Γκρέκα», «Aλέκτωρ», «Φαέθων», είναι κάποιες από τις ονομασίες των διαφημιστικών εταιρειών της εποχής, οι οποίες δημιούργησαν τις ρεκλάμες που δημοσιεύονται στον καθημερινό τύπο, και στα περιοδικά. Και σε τούτη την εφαρμογή της επικοινωνίας άνθιζει η τεχνή της καλλιγραφίας, καθώς –σε αντίθεση με τις διεθνείς τάσεις του μοντερνισμού, και ελλείψει καλλιγραφικών γραμματοσειρών– η ελληνική διαφήμιση του εκμοντερνισμένου δυτικού τρόπου στηρίζεται στην χειροποίητη καλλιγραφία, η οποία χρησιμοποιείται κατά κόρον για να οπτικοποιήσει τα σλόγκαν του νέου, εύκολου τρόπου ζωής.
Εξώφυλλα
H πρακτική της καλλιγραφίας παρατηρείται επίσης στα εξώφυλλα βιβλίων και στα περιοδικά της εποχής. Η επιθυμία διαφοροποίησης –συχνά κατ’ απαίτηση των εκδοτών–, η ανάγκη δημιουργίας μοναδικών γραφικών, στηρίζεται συχνά στο καλλιγραφικό γράμμα.
Συσκευασίες
Μια ρέουσα επικλινής γραφή με έντονο κοντράστ, συναντάται σε όλες σχεδόν τις εφαρμογές συσκευασίας, πολλές από τις οποίες διατηρούνται ακόμη και σήμερα, σε μικρές επιχειρήσεις σε όλη την Ελλάδα. Πληθώρα παραλλαγών κοσμεί και τις συσκευασίες ζαχαροπλαστείων, αρτοποιείων, ψητοπωλείων, στούντιο φωτογραφίας, καθαριστήριων, αλλά και μεγάλων καταστημάτων, όπως οι Αφοί Λαμπρόπουλοι. Συνήθως η γραφή είναι συνεχόμενη, με εντυπωσιακά τελειώματα και πληθωρικά κεφαλαία.
Αντί επιλόγου
Η υπεραξία ενός προϊόντος εκπέμπεται όταν ενσωματώνει τη μνήμη του τόπου του, ενισχύοντας την ταυτότητά του. Πως μπορεί να σχεδιαστεί σήμερα μια συσκευασία για την κεφαλογραβιέρα Νάξου, για ένα ζαχαροπλαστείο στο Μεταξουργείο, για τον ακανέ Σερρών; Αυτά είναι τα ερωτήματα τα οποία πρέπει να απαντηθούν. Αυτή η διαδικασία, ο εκσυγχρονισμός της κληρονομιάς, το ένστικτο που διατηρεί και εκμοντερνίζει ένα πολιτισμικό προϊόν, αυτό είναι το Στέλλα πρότζεκτ.
Οι γραμματοσειρές
Το Στέλλα Πρότζεκτ είναι μια εργασία υπό εξέλιξη και έχει σκοπό την παραγωγή γραμματοσειρών εμπνευσμένων από την κληρονομιά της ελληνικής καλλιγραφίας, όπως αυτή εξελίχθηκε, μέσα από την χρήση της στην ελληνική λαϊκή κουλτούρα. Οι γραμματοσειρές χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: τις καλλιγραφικές και τις επιγραφικές.
Η CF Astir είναι μια γραμματοσειρά σχεδιασμένη στα πρότυπα των ελληνικών καλλιγραφικών γραμμάτων που χρησιμοποιήθηκαν ευρύτατα στην επιγραφοποιία και τη διαφήμιση μεταπολεμικά έως τα τέλη της δεκαετίας του εβδομήντα. Έντονα επικληνής, με αυξημένη αντίθεση πάχους «κοντυλιάς» και με συνεχή κίνηση γραφής, η CF Astir αποτελεί ένα παράδειγμα της εκφραστικότητας που χαρακτηρίζει την αισθητική της εποχής εκείνης.
Η CF KLAK, είναι μια κεφαλαιογράμματη σειρά τίτλων, εμπνευσμένη από τα χειρόγραφα στοιχεία των διαφημίσεων του ελληνικού κινηματογράφου των δεκαετιών ’50, ’60 και ’70. Τα στοιχεία είναι παχιά, τετραγωνισμένα, με αντεστραμμένη θέση λεπτών-χοντρών πινελιών. Η CF KLAK περιλαμβάνει ένα πλήρες σύνολο εναλλακτικών χαρακτήρων, με περισσότερο στογγυλεμένες γωνίες και κάποιες έντονες καλλιγραφικές λεπτομέρειες, ώστε να μπορεί ο σχεδιαστής να προσεγγίσει την τυχαιότητα του χειρόγραφου στιλ – καθώς και ελληνικά φωνήεντα τονούμενα με αστέρι αντί για τόνο.
Η CF Majestic είναι μια γραμματοσειρά εμπνευσμένη από την τέχνη της ελληνικής καλλιγραφίας. Είναι το πρώτο σχέδιο του Στέλλα Πρότζεκτ, μιας μελέτης της ξεχασμένης αυτής κληρονομιάς και να προσαρμόσουν το ιδιαίτερό της ύφος στα σύγχρονα μέσα και εργαλεία επικοινωνίας. Η CF Majestic, σχέδιο στιβαρό και κομψό ταυτόχρονα, είναι ιδανική για χρήση σε λογότυπα, συσκευασίες και διαφημιστικούς τίτλους. Περιλαμβάνονται αρχικά κεφαλαία, εναλλακτικοί χαρακτήρες και συμπλέγματα.
Η CF Reklama, η δεύτερη γραμματοσειρά του Στέλλα Πρότζεκτ, είναι μια προσπάθεια να μεταφράστει η νευρώδης γραφή του πλακέ μαρκαδόρου σε τυπογραφικά στοιχεία, διατηρώντας όμως την εκφραστικότητα του χειρόγραφου. Τα στοιχεία σχεδιάστηκαν ώστε να λειτουργούν ακόμη και σε μικρά μεγέθη, αλλά οι ιδιαίτερες φόρμες –όπως το «κοφτό» ταυ, ή το κατωφερές λάμδα– καθώς και διακριτικές λεπτομέρειες –όπως τα δακρύσχημα τελειώματα– αποκτούν μεγαλύτερο ενδιαφέρον σε μεγάλα μεγέθη. Η CF Reklama περιλαμβάνει τρία βάρη: κανονικά, έντονα και μαύρα, ώστε να είναι ευπροσάρμοστη σε κάθε ανάγκη τυπογραφικής επικοινωνίας, ανεξαρτήτως μεγέθους ή κλίμακας.
Η CF Salamis είναι μια γραμματοσειρά βασισμένη στα περίφημα σχέδια που, ακόμη και σήμερα, χρησιμοποιούνται για τις επιτοίχιες αγγελίες πωλήσεων και ενοικιάσεων ακινήτων. Πιθανότατα σχέδιο που αναπαράχθηκε από μήτρα ξύλινων στοιχείων, ανήκει στην κατηγορία Tuscan Pointed, και αποτελεί μοναδική ελληνική εκδοχή αυτού του δυτικού ύφους. Η CF Salamis εκτός από ελληνικά, περιλαμβάνει λατινικά στοιχεία και αριθμούς, καθώς και μια παραλλαγή με αντεστραμένα γράμματα και διακοσμητικά τελειώματα.
Η CF Decorex, είναι μια κεφαλαιογράμματη σειρά τίτλων σε σφηνοειδή φόρμα, η οποία σχεδιάστηκε με αφετηρία την επιγραφή ενός καταστήματος στην πόλη της Καβάλας. Αυτός ο τύπος γράμματος εντοπίζεται συχνά σε διάφορες επιγραφές καταστημάτων και εταιρικά λογότυπα, με πιο χαρακτηριστικό αυτό της εταιρίας «ΙΖΟΛΑ». Η CF Decorex αποτελείται από τρία στυλ: κανονικό, με περίγραμμα και σκιά. Εκτός από κεφαλαία, περιλαμβάνει μικρά κεφαλαία – ελαφρώς παραμετροποιημένα στο ύψος.
Οι σχεδιαστές
Παναγιώτης Χαρατζόπουλος
Γεννήθηκε το 1967 στην Αθήνα, σπούδασε γραφιστική στο ΤΕΙ Αθήνας και στη συνέχεια απέκτησε Master of Arts (Graphic Fine Arts) από το University of Kent στην Αγγλία. Ίδρυσε την Cannibal μαζί με το Γιάννη Κουρούδη το 1995, έχοντας ως στόχο τον εμπλουτισμό και τη ανανέωση της ελληνικής τυπογραφίας. Όταν δεν σχεδιάζει γραμματοσειρές, επιμελείται γραφιστικές και πολυμεσικές εφαρμογές ή παρέχει συμβουλευτικές υπηρεσίες για μεγάλους πελάτες στην Ελλάδα και το εξωτερικό, όπως Μουσεία και Οργανισμούς. Από το 2010 συμμετέχει ως Εργαστηριακός Συνεργάτης στη σχολή Γραφιστικής του Τ.Ε.Ι. Αθήνας στα μαθήματα της Τυπογραφίας. Έχει πολλές δημοσιεύσεις σε κλαδικά περιοδικά, σεμινάρια, εκθέσεις και ομιλίες σε επιστημονικά συνέδρια.
Γιάννης Καρλόπουλος
Γεννήθηκε το 1967 στη Θεσσαλονίκη. Ξεκίνησε τις σπουδές του στο Τμήμα Γραφιστικής της ΣΓΤΚΣ του ΤΕΙ Αθήνας το 1984. Το διάστημα έως το 1991, οπότε και αποφοίτησε από την κατεύθυνση αφίσα-βιβλίο με καθηγητή τον Τ. Κατσουλίδη, εργάστηκε με ζωγράφους στον τομέα της γιγαντοαφίσσας κινηματογράφου και βυζαντινής τοιχογραφίας εκκλησιών στην Ελλάδα και Κύπρο. Την περίοδο 1991–1992, ως πτυχιούχος υπότροφος του ΙΚΥ, συνέχισε μεταπτυχιακό κύκλο σπουδών στην Ecole Estienne στο Παρίσι πάνω στην ψηφιακή τυπογραφία-σελιδοποίηση και τον σχεδιασμό γραμμάτων. Σχεδιάζει κυρίως βιβλία, περιοδικά, εφημερίδες, καταλόγους πολιτιστικών εκδηλώσεων, ημερολόγια και γραμματοσειρές. Την περίοδο 2005–2013 υπήρξε υπεύθυνος σχεδιασμού εκδόσεων του Δημοσιογραφικού Οργανισμού Λαμπράκη. Συνιδρυτής της φωτοθήκης fosphotos.com και του online magazine popaganda.gr. Συμμετέχει στην Ελληνική Ψηφιακή Τυποθήκη (Cannibal) fonts.gr από το 1996.
Vassilis Georgiou
Γεννήθηκε το 1974 στην Αθήνα. Σπούδασε γραφιστική στο ΤΕΙ Αθηνών. Από το 1997 έχει εργαστεί σε διάφορα δημιουργικά γραφεία, διαφημιστικές εταιρίες και εκδοτικούς οίκους. Από το 2009, σχεδιάζει εκδόσεις βιβλίων. Έχει σχεδιάσει κόμικς για έντυπες και ηλεκτρονικές εκδόσεις. Συνεργάζεται με την Cannibal από το 2012.